Zer ikusi

Gure herria oraindik ezagutzen ez baduzu, hurbiltzen zarenean seguru ez zarela damutuko. Bere ondare anitzaz gozatu daiteke herriko kaleak zeharkatu bitartean.

Bere edertasunarengatik saritutako herria da Etxalar.

Ongi etorri gure herrira!

Etxalar, Nafarroa Garaiko ipar-mendebalean kokatua, Mendialdeko Bortzirietako bat da. Herriko sarbide nagusia Iruña eta Irun batzen dituen errepidetik (N-121-A) dator. Bertatik eskualdeko errepidea (NA-4400) hartzen da eta 4km egin ondoren herrira ailegatzen da. Sarako herritik datorren errepidetik (D-932) edo Zugarramurdi-Baztan aldetik datorrenetik ere Etxalarrera ailegatu daiteke. Sara, Bera, Lesaka, Igantzi eta Baztan ditu mugakide. Batez ere usoak saretan harrapatzeko ehiza mota bereziarengatik ezaguna bada ere, bere herri arkitektura eta bere egoera ederrarengatik ere nabarmentzen da, guzti hau natura ingurune eder batez apaindua. Herrien apaintze eta hobekuntzarako turismoko sari nazionala. XIX. mendearen bukaeran herrian ia 2000 biztanle bazeuden, gaur egun 850 lagun inguru bizi dira herrian.

Etxalarko hirigunean etxe gehientsuak nahiko handiak dira eta harriz eta egurrez eginak dira batez ere. Kaleetan zehar pasiatu ezkero, etxeen sarrerako ateburutan batzuen eraiki datak ikusi daitezke (XVI – XVIII) eta hauen armarriak nola ez. Etxeetaz aparte, Etxalarko herrian badira bertze gauza aunitz edozeinen jakin nahia asetzeko modukoak; Usategiak, Iñarretako gurutzea, errotak, eskuzko garbilekuak…

Bisita lekuak herri gunean

Kultura-etxea

1685. urtean berreraikitako etxe handi hau udaletxea izan zen XIX. mende arte, honen ondotik herriko kuartela, hospitalea, eskola eta 2003tik herriko Kultur etxea. Sarrerako arkupean 1685. urteko inskripzioak ageri dira harrizko pilareetan, udaletxea zenean egindako estruktura berdina mantentzen du beti lan publikotarako erabili den etxe honek. Aintzinean dagoen trainera handiaren lekuan XIX. mende arte herriko plaza nagusia zegoen.

eliza

Andre Mariri eskainia XII. mendetik hasita 3 fase desberdinetan eraikia 1773 arte. Barnean nabarmen dira 1601. urteko kalbarioa, XVIII. mendeko bataio harria eta 1902ko organo berezia. Lorategian dauden hilarriak edo estelak historikoki garrantzi nabarmena dutenak, erdi arotik 1850a arte hilerria elizaren iguruan zegoen eta orduko ohitura buru borobileko harrizko estelak egitekoa zen. Etxalarren 100 baino gehiago ikusten ahal ditugu Nafarroako bilduma haundiena osatuz.

HERRIKO ETXEAK

Gure herriko ondare preziatuenetakoak dira eta gure bisitariek aunitzetan nabarmentzen dutena. Elizaren bueltan biltzen dira herriko etxe zaharrenetakoak, tartean Iñarrea etxea, Iñarretan auzoari izena ematen diona. Egurrezko estruktura berezia ikusgarria du eta 2009. urtean berreraikia izan zen. “Principe de Viana” erakundearen aitorpena dauka bere arkitekturarengatik.

HERRIKO ETXEAK

Landaburua eta Iriondoa Bi etxe hauek eskualdeko herri arkitekturaren ereduak dira, egurrezko estruktura erakusten dutelarik. Iriondoa etxeak lorategi interesgarri bat dauka eta labrantzako tresnen erakusketa pribatua barnean urtero uda partean irekitzen dena.

Aldaitegia eta Etxebertzea Herriko eta eskualdeko baserrien ereduak dira, bereziki sarrerako harrizko arkua, neurri handiko ate eta leihoengatik.

gaztelua

¡Erdi Aroan eraikitako jauregia da. Hasieran neurri txikiagoak zituen, kanpoko itxura dorre baten antzekoa zuen eta babes gune bezala egin zen. Garai batean erreinuko arma lekua izan zen ere. XVIII. mendean berregin zen neurri handiagoekin. Gaur egun oso itxura ederra du eta lorategi eder bat dauka. Eraikinak da jabetza pribatua du eta bakarrik kanpotik ikusi daiteke.

HERRIKO iturriak

Herri gunean zenbait iturri daude sakabanaturik eta hauetan herrian ezagunenetako bat Arroseko iturria dugu. Izen berdineko etxearen ondoan kokatua, bere itxura zeharo aldatu zen berregin zenean. Garai batean aska forma zuen eta bertan abereak bere egarria asetzen zuten. Gaur egin jarleku bat dago iturriaren ondoan. Badira ere herrian, Frontoiaren atzean aldean kokatutakoa (1822 urtekoa) eta Praderenea eta Joanabarrenea etxeen parean kokatutakoak adibidez. Denek ura edangarria dute.

garbilekua eta presa

Antsolokuetako garbilekua, errotako presaren ondoan kokaturik, 1686. urtean egin zen 1657 errealeko aurrekontuarekin. Bertara auzoko jendea joaten zen arropak garbitzera. Artaineko erreka bazterrean, Praderenea eta Arburua etxeen ondoan, garbitzeko harri ikusgarriak badira oraindik ere. Presa berriz, erdiko errotara ura bideratzeko erabiltzen zen. Herrian geratzen den bakarra da. Desagertutako azkeneko biak, Goiko errotarenak eta Etxarlassa-renak, itxuraz honen antzekoak zirenak, azken urtetako uholdeek suntsitu zituzten. Presa honek amuarrainentzako pasua presatuta dauka. Udan bainu lekua bihurtzen da.

zubiak

Herritik paseatuta zenbait zubi zeharkatzen dira, batzuk oharkabean eta bertzeak berriz ohartuz. Jarraiannabarmenetako batzuk: Argaratako zubia Estilo erromanikokoa, garai bateko Zugarramurdiko bidearen pasua zen. Antsolokueta auzoko gurutze bidearen amaiera da. Bertatik, San Migelgo irudiaren etorrerarekin, landa eta belardiak bedeinkatzen ziren. Gaur egun Sta Krutz Argarata oinezko ibilbidearen pasoa da. Zubiaundi Anduetzeta eta Antsolokueta auzoak batzen ditu. Herriko zubirik handiena da, zu begi ditu eta jarleku ttiki bat dauka, non bertatik erdiko errotaren presa ikuspegi ederra dagon.

kisu labeak

Kisu harria kiskalduz kisu bizia egiteko erabiltzen zen labe berezia. Laborantzarako lurren kalitatea hobetzeko erabiltzen zen kisu bizia, baita igeltseritza lanetarako. Kisua salerosten zen ere. Honako hau, 2003. urtean zaharberritu zen auzolan moduan. Kisu labe honetaz aparte, herrian eta bere inguruetan, aunitz topatu daitezke, beti ere belardi bazterretan, hauetan beharrezkoak baitziren

Ikusi bideoa: “ETXALARKO KISU LABEAK“

antsolokueta auzoa

Gurutze Bidea (“Via Crucis”-a), Aste Santuan egiten den prozesioan kalbarioaren urratsak irudikatzen dituzte. Arrosea etxearen ondoan hasten dira eta Argaratako zubian bukatzen da. Jadanik kale honetan ikusgarri daude gurutze batzuk. Auzoko azken bidegurutzean, karrikaren kantoiko etxean (Irigoienean) Bienabe Artia margolari ezagunak bere azken urteak bertan eman zituen.

santa krutz ermita

XVI. mendean eraikia (1500-1550), barnean Jesukristoren XVI. mendearen hasierako irudia dago. Barnean ere ikusgai daude azken berritze lanen ondotik agertutako ermita sortu zen garaiko margo apaingarriak. Sarrerako lorategia garai desberdinetako gurutzez inguratua dago. Santa Krutz egunean bertan meza ospatzen da. Kondairak dion bezala, ondoko belardi handian inguruko sorginek akelarreak ospatzen omen zituzten. Bertaraino Argarata Santa Krutz ibilbidea eginez ailegatu daiteke modu errazean.

ura errotak

Etxalarko eremuan gaur egun sei errota daude egoera desberdinean; batzuk martxan jartzeko moduan eta bertzeak galmen egoeran. Erdiko errota Herriko errotarik zaharrena da eta herrigunean kokatua dago. Geldirik badago ere, nahiko egoera onean mantentzen da, martxan jartzen duen bere ubidea eta ura bideratzen duen presa bezala. XX. mendearen hasieran, herriko argi indarra sortzen zen bertan. Mende berdinaren bukaera arte, artoa eta garia irintzen ziren.

Deskargatu herriko ibilbideak

Bisita lekuak herri inguruan

sarrikuko bidea eta zubia

Zubia, Santa Krutz ermitakorekin batera egin zen 1760. urtean. Hau ermitako zubia baino handiago da eta izena ondoko Sarriku baserritik hartzen du. Estilo erromanikokoa, egoera onena mantentzen da. “Santiago Bidea” izeneko ibilbidearen pasua. Xarma bereziko lekua. Bertatik Karmen ibilbidea pasatzen da

usategiak

Etxalarrek duen gauza aipatuen eta ezagunena da. Erdi Arotik hasita, sarez egiten den uso harrapaketa mota berezi bat da. Sara eta Etxalarko mugaren bi aldeetatik jasotako trepetan, zatarra eta makila tresna dituztela, hamahiru pertsonek egiten dute uso harrapaketa denboraldia, urriaren 1etik azaroaren 20ra arte.

etxalarko natura

Etxalarko natura bere osotasunean ikusi eta gozatzeko eremu desberdinak eskaintzen ditu. Denen artean handien eta nabarmenena Bertizko parke naturalaren ondoko lurraldeak dira, pago eta bertako aritzez betea.

etxalarko agina

Monumentu naturala. Taxus baccata espezieako da. Agiña landarearen ale bakarra Orizki auzoan kokatua, Baztan baserrira doan bide bazterrean.

lizarietako behatokia

Lizarietako gainean, uda bukaeran hasita udazkena erdialdera arte, txorien behaketa lekua bihurtzen da. Bertan iparraldetik, Nafarroa eta bertze lurraldetatik etorritako elkarte desberdinak ezartzen dira hegazti migratzaileen behaketa egitera batez ere.

zentinela zohiaztegia

Zentinelako mendi magalean kokatua dagoen zohikaztegia, herrian topatu daiteken handienetakoa da. Bertan, zohikaztegietan ohikoak diren landareak topatu daitezke, tartean goroldio desberdinak.